Экология п - ні, мазм - ны, ма - саты мен міндеттері

Экология п?ні, мазм?ны, ма?саты мен міндеттері. Жоспар: 1.Экология ?ылым саласы ретінде аны?тамасы. 2.Экологияны? ма?саты, міндеттері ж?не зерттеу ?дістері. 3.Экологиялы? білімдерді? ?алыптасуы мен дамуыны? ?ыс?аша тарихы. Негізгі ??ымдар: экология, биология, биогеоценоз, биоценоз, популяция. Экология - биология ?ылымыны? бір саласы ретінде ?алыптасып дамы?ан. Экологиялы? зерттеулер ?ткен ?асырда Чарльз Дарвин е?бектерінде сипат ал?анымен, "Экология" терминін ?ылым?а ал?аш енгізген Э. Геккель (1866). Экология термині гректі? ойкос - ?й, т?ра?, мекен ж?не логос - ?ылым деген с?зінен шы??ан, т?ра?, мекен туралы ?ылым -деген ма?ынаны білдіреді. Я?ни, тірі организмдерді? бір-бірімен ?арым-?атынасын, байланысын айнала ?орша?ан ортасымен, т?ра?ы немесе мекенімен байланыстыра отырып зерттейтін ?ылым. Э. Геккельді? экология ?ылымына берген аны?тамасына кейіннен к?птеген толы?тырулар енгізіле отырып ?зіні? зерттеу аясын, мазм?ны мен ма?сат-міндеттерін кенейте т?сті. Ал?аш?ыда тек тірі организм-дерге ?атысты ба?ыт ал?ан экология ?ылымы ?азір ?зіні? зерттеу аума-?ын дамыта отырып адамзат, ко?ам, таби?ат ортасында?ы ?арым-?аты-настарды ж?не биосфера шегіндегі ?аламды? ?згерістерді адамны? іс-?рекетімен байланыстыра отырып зерттейтін кешенді ?ылым?а айналады. Экология ?ылымдарды? ?ылыми де?гейіне к?теріледі. Экология ?ылымыны? ?азіргі кездегі мазм?ны ?те к?рделі. Дара организм (особь) мен орта, бейімделу, популяциялар арасында?ы ?арым-?атынастар, биоценоз, биоценологиялы? зерттеулер биология ?ылымымен ?штасып жатса, таби?и ортаны? ?згерістері, географиялы? орналасу за?дылы?ына, топыра? к?рамы, абиотикалы? факторлар?а байланысты организмдерді? бейімделуі географиялы? зерттеулерге ?ласады. Ал, антропогендік факторлар, экож?йелерді? ?згерісі, биосфера шегіндегі климатты? ауыт?улар ?аламды? экологиялы? зерттеулерге итермелесе, адам, ?о?ам, таби?ат арасында?ы ?арым-?атынастарды зерттеу, ба?ылау ж?не ба?а беру, оны? айнала ?орша?ан ортамен байланысын зерттеу адам экологиясыны? ?лесіне тимек. Б?дан біз экология ?ылымыны? ?азіргі заман?ы мазм?ныны? к?рделі ?рі ау?ымды екеніне к?з жеткіземіз. Экология - организмдерді? арасында болатын (особтар, т?р, т?р-аралы?, популяцияаралы?, биоценоз, биогеоценозды) карым-?атынас-тарды айнала ?орша?ан таби?и ортамен байланыстыра отырып зерттеу-мен ?атар таби?атта?ы ?згерістерді, ??былыстарды, таби?и за?дылы?тарды, биосфера шегіндегі ?аламды? ауыт?уларды адамны? іс-?рекетімен ?йлестіре отырып зерттейтін кешенді ?ылымдар жиынты?ы. Ал, экология ?ылымыны? е? басты ма?саты - биосфера шегіндегі ?аламдык проблемаларды ба?ылай отырып онда?ы тіршілікті? т?ра?-тылы?ын са?тау. Адам, ?о?ам, таби?ат арасында?ы карым-катынас-тарды ?йлсстіре отырып, таби?ат ресурстарын тиімді пайдалануды адамьш-нооэкологиялы? т?р?ыдан негіздеу. Экология ?ылымыны? зерттеу нысаны - биологиялы? ж?не географиялы? микро ж?не макроэкож?йелер (т?р, популяция, биоценоз, экожуйелер, т.б.) мен оны? уа?ыт пен ке?істікке ?атысты тіршілік ыр?а?ы (динамикасы). Экология гылымыны? нег?гі зерттейтін м?селелері: O организмдерді? бір-бірімен ?арым-?атынастары мен ?орша?ан таби?и ортасы; O биоценоз, экож?йелердегі уа?ыт пен ке?істікке байланысты туындайтын ?згерістер; O таби?ат ресурстары, оны тиімді пайдалану ж?не ?ор?ауды? ?ылыми-теориялы? негіздері; O адам, ?о?ам, таби?ат арасында?ы гормониялы? байланыстарды реттеу; O биосфера шегіндегі географиялы? за?дыль?тардь? т?ра?тылы?ын са?тауды камсыздандыру; O биосферада?ы тіршілікті ?алыпты са?тауды ?аламды? нооэкологиялы? де?гейге к?теру; O к?пшілікке ?здіксіз экологиялы? білім мен т?рбие беру ж?не экологиялы? м?дениетін, ?дет-??рпын ?алыптастыру; O экологиялы? ?ауіпсіздікті са?тау болып табылады. 2. Экология ?ылымыны? ?алыптасу кезе?дері ж?не ??рылымы. Экология - биология ?ыльмыны? негізінде XIX ?асырды? орта шенінде ай?ындала баста?анымен, оны? ?з де?гейіне к?терілуі XIX ?асырды? ая?ы мен XX ?асырды? басы болып саналады. Десе де, ал?аш?ы экологиялы? зерттеулерді? элементтерін біз к?не д?уір о?ымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель, Теофраст е?бек-терінен кереміз. Таби?ат к?былыстарын зерттеушілер ?сімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялы?, физиологиялы? бейім-делушіліктерді оны? ?орша?ан таби?и ортасына т?уелділік ше?берінде экологиялы? тур?ыдан ?арастырады. Экология ?ылымыны? ?альптасуын негізгі 3 кезе?ге б?ліп ?арас-тыру?а болады. І кезе?. Биоэкологиялык зерттеулерді? жаппай сипат алу кезе?і. Б?л кезе? XVIII ?асырдын ая? шенін камтиды. М?селен, К. Линей (1707-1788) Ж Ламарк (1744-1825), А.Декандоль (1806-1893), П.С.Паллас 71741-1811), И. И. Лепехин (1740-1802), А. Гумбольд (1769-1859), К.Ф.Рулье (1814-1858), Н. А. Северцов (1827-1885), Н. А. Бекетов (1825-1902), Ч.Дарвин (1809-1882), К.Мебиус (1825-1908), Э.Геккель (1834-1919), Е.Варминг (1841-1924), В. В. Докучаев (1846-1903), Шокан, У?лиханов (1835-1865), т.б. таби?ат зерттеуші биологтар, систематиктер, географтар ?здеріні? е?бектерінде экологиялы? сипатта?ы ?ылыми-зертгеулер ж?ргізіп, экология ?ьшымыны? дамуына ?з ?лестерін косты. Осы т?старда?ы жары? к?рген Ж. Б. Ламаркты? "Жануарлар мен ?сімдіктер эволюциясы", А. Декандольды? "Бота-никалы? география", К. Ф. Рульені? "Жануарлар экологиясы", А. Н. Бекетовтьвд "?сімдіктер географиясы", Ч. Дарвинні? "Т?рлерді? шы?у тегі", В. Докучаевты? "Ландшафтар мен таби?ат зоналары туралы ілімі", т.б. е?бектер экология ?ылымыны? негізін ?ала?ан еді. Ад, неміс зерттеушісі - дарвинист Э. Геккель 1866 жылы "Экология" терминін ал?аш рет ?ылым?а енгізсе, Е. Варминг оны 1895 жылы ботаника?а енгізеді. ІІ кезе?. Экология ?ылымыны? жеке ?ылым ретінде ?алыптасу ж?не даму кезе?і. Б?л кезе? Э. Геккель, Е. Варминг, К. Мебиус, т.б. шетелдік таби?ат зерттеушілерімен катар орыс ?алымдарыны? есімдерімен байланысты, XIX ?асырды? басы мен XX ?асырды? 70-80 жылдарын ?амтиды. Атап айт?анда М?скеу университетіні? ?алымдары Н. А. Северцов, М. А. Мензбир, Б. М. Житков, Д. Н. Кашкаров, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов, Н. И. Калабухов, т.б. жан-жа?ты экологиялы? зерттеулерді ж?ргізсе, сол сия?ты ?азан университетінде Н.Ф.Лева-ковский, С.И.Коржинский, А. Я. Гордягин, Г. И. Панфильев, П. Н. Крылов, т.б. ?сімдіктер эколо?иясын зерттеп дамыта т?сті. ?сіресе, осы кездерегі Г. Ф. Морозовты? "Орман туралы ілімі", Д. Н. Кашкаровты? "Орта ж?не бірлестіктер", "Жануарлар эко логиясыны? негіздері", а?ылшын А. Тенслиді? "Экож?йелер туралы ілімі", орыс ботанигі В. Н. Сукачевты? "Биоценоз", В. И. Вернадскийді? "Биосфера туралы ілімі", т.б. ?алымдардын енбектері экология ?ылымыны? негізін ?ала?ан болатын. Б?дан ?рі экология ?ылымы жеке ?ылым де?гейіне к?теріліп, ?зіні? зерттеу салаларын, ма?сат пен мін-деттерін ай?ындай т?сті. Экология ?ылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдеріні? экологиясы (Л. А. Зенкеевчу, Г.Г. Винберг, Г.В. Никольский, Б. Г. Ноганзян), насекомдар экологиясы (И. В. Кожанчиков, Г. Я. Бей-Биенко, В.В. Яхонтов, Г.А.Викторов), паразитологиялы? экология негізін салушылар (В. В. Догель, Е. Н. Павловский, В. Н. Беклемишев), с?т?оректі, ??с ж?не бауырымен жор?алаушьшар экологиясы (А. Т. Банников, Н. И. Калабухов, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов, Г.А.Новиков, С. С. Шварц), ?сімдіктер экологиясы (В. Н. Сукачев, Б. А. Келлер, П. Д. Ярошенко), деп танимыз. Осы т?старда жо?арыда?ы ?алымдарды? экология ?ылымыны? ?р т?рлі салалары бойынша теориялы? фундаментальды ?ылыми е?бектері жары? к?рді. М?селен, А. П. Шенниковты? "?сімдіктер экологиясы" (1950), Б. Г. Иоганзенні? "Экология негіздері" (1959), Н. П. Наумовты? "Жануарлар экологиясы" (1963), т.б. е?бектер казірге дейін ма?ызын жой?ан жо?. Осы орайда, Белоруссия ?алымдарыны? е?бектері ерекше аталуы тиіс. Атап айт?анда, ?алымдар: В. А. Плющевский-Плющик, П. Ф. Соловьев, А. И. Радкевич, С. В. Шостик, П. . Жуков, И. К. Лопатин, Л. С. Долбин, В. В. Адамов, Б. И. Якушев, Г. А. Новиков, Г. Г. Винберг, Л. М. Сущени, Л. В. Камлюк, т.б. ?з кезегінде экология ?ылымын дамытуда шо?ты?ы биік т?рды. Экология ?ылымыны? салалары бойынша к?п жыл?ы ?ылыми-зерттеу ж?мыстарыны? негізінде монографиялар, о?у к?ралдары, аны?тамалар жары? к?ре бастады. Отанды? ?алымдарды? е?бектерімен ?атар шетелдік экологтар А. Пирсаны? "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч. Элтонны? "Жануарлар экологиясы" (1934), Шелфорд пен Ф. Клементті? "Биология" (1939), Ю. Одумны? "Экология ж?не экология негіздері" (1975, 1986), Р. Риклефсті? "Жалпы экология негіздері" (1979), Ф. Рамаданы? "?олданбалы экология негіздері" (1981), Н. Чернова мен А.Былованы? "Экология" (1988), В. А. Радкевичті? "Экология" (1977), Н. Ф. Реймерсті? "Экология (1944), т.б. е?бектері со??ы жылдары жары? к?рген ??нды е?бектер ?атарына жатады. ІІІ кезе?. Экология ?ылымыны? ?рлеу кезе?і. ?азіргі заман?ы экология - б?кіл ?аламды? ?ылымдар мен ?леуметтік, экономикалы? жа?дайлар ж?не проблемаларды ?амтиты? де?гейге жетіп отыр. Осы?ан, орай, экология ?ылымыны? колданбалы ж?не адам экологиясы ба?ыттары дами т?суде. Экологияны? жа?а салалары бойынша теориялы? ж?не практикалык зерттеулер ж?ргізілуде. Оларды? ?атарына: А. М. Гиляровты? "Популяциялы? экология" (1990) М. Захарченконы? "Экологияны? казіргі проблемалары" (1955), Н. Реймерсті? "Экология" (1994), В. В. Глуховты? "Экологияны? экономикалы? негіздері"; (1995), Ф. Мотузконны? "Экология негіздері" (1994), С. Боголюбовты? "Экология ж?не право" (1989), Ю. А. Израильді? "Экологиялы? мониторинг" (1995), Н. Реймерсті? "Экологияландыру" (1993), Г. Сиде-ренконы? "Экологияны? казіргі заман?ы проблемалары" (1993), М. Бигонны? "Экология" (1989), В. Вронскийді? "?олданбалы экология" (1996), С. Тлеубергеновты? "Адам э?ологиясы" (1996), Г. К. Са?ым-баевті? "Экология негіздері", Экология ж?не экономика (1995), Ж. Ж. Жатканбаевтьщ "Экология"(2000,2004), А. С. Бейсенова, Ж. Б. Шілде-баевті? "Экология" (2001), С. Дрябо мен В. Ясвинні? "Экологиялы? педагогика ж?не психология" (1996), В. Хелсені? "Философия ж?не экология" (1993), т.б. е?бектерді жат?ызу?а болады. Со??ы жылдары экология ?ылымыны? негізгі салаларыны? бірі -экологиялы? педагогика (к?пшілікке экологиялы? білім мен т?рбие беру), адам экологиясы ж?не халы?ты? экология "этноэкология" ба?ыт-тары дами т?суде. Б?л - б?гінгі ?мір талабы. ?йткені биосферада?ы тіршілікті? т?ра?ты са?талуы - адамны? а?ыл-ойына тікелей т?уелді екендігі аны?тала т?скен кез туды. Сонды?тан XXI ?асыр адамзатты? а?ыл-ойы кемелденген - нооэкология кезе?і болма?. ?йткені, жер шарыны? б?гінгі та?дыры мен болаша?ы адам баласыны? а?ыл-ойыны? де?гейіне тікелей ?атысты. Экология ?ылымыны? негізгі ма?саты - биосфера т?ра?тылы?ын са?тау ?шін салауатты?ына, білім д?режесіне ?арамастан барлы? адамдарды? экологиялы? де?гейі, соны ??ынуы мен білім д?режесіні? жо?ары болуына ы?пал ету. Экологиялы? білім мен т?рбие беруді? д?ниеж?зілік даму кезендеріне келсек, е? алдымен Б?? денгейінде ?йымдастырыл?ан (ЮНЕСКО) "Адам мен биосфера" атты ба?дарлама ?абылданды. Онда ал?аш рет халы?аралы? де?гейде биосфера ресурстарын ?ор?ау ж?не тиімді пайдалану туралы ба?дарлама ?абылданып, экологиялы? сипат алды.